De Burcht van Leiden

Burcht

Naam: De Burcht van Leiden

Soort: Vesting

Adres Burgsteeg 14, 2311 EH Leiden

Een Romeins verleden?

De Burcht in Leiden is een ronde door mensen opgeworpen heuvel van 12 meter hoog met een rond Middeleeuws bouwwerk op de top, en is gelegen op het punt waar de Oude en Nieuwe Rijn samenkomen, midden in het centrum van Leiden. Er is een rijke geschiedenis mee verbonden die niet los gezien kan worden van de geschiedenis van de stad zelf. Vanaf de 16^e eeuw werd de link gelegd tussen Leiden en de geromaniseerde nederzetting Lugduno die op de Peutingerkaart staat vermeld – en die “Lugdunum Batavorum” werd genoemd omdat men er overtuigd van was dat de streek ooit werd bevolkt door Bataven -, maar in de eeuwen daarna is die link flink onder vuur komen te liggen. Nu denkt geen enkele historicus nog dat de Romeinen iets met het ontstaan van Leiden of de Burcht te maken hebben. Deze opvatting wordt ook verwoord in het boek in het – overigens mooi geïllustreerde – boek De Burcht van Leiden van Ed van der Vlist. De naam van Leiden zou terug te voeren zijn op Leithon en de Burcht zou niet ouder zijn dan de 11^e eeuw.

De kunstmatige heuvel

Maar over de datering valt nog wel twisten. Op Wikipedia – over (de geschiedenis van) Leiden – valt te lezen dat rond 860 voor het eerst gesproken wordt over een gehucht met de naam Leithon en dat daar een kunstmatige heuvel werd opgeworpen. Een website over de geschiedenis van Zuid-Holland stelt dat rond het jaar 800 Leiden bestond uit drie gehuchten aan de voet van een heuvel, die samen Leithon werden genoemd. De vroegere datering heeft er waarschijnlijk mee te maken dat sommige historici vooral hebben gekeken naar het bouwwerk op de heuvel (en dat ook identificeren als “de Burcht”) en veel minder naar de heuvel waarop het bouwwerk is geplaatst. Als bronnen de heuvel in de 9^e eeuw vermelden, dan kan die er natuurlijk al langer hebben gestaan.

De stichting door Hengest

Het is dan nog maar een kleine sprong naar de stichtingsdatum in de 5^e eeuw, zoals die is overgeleverd via bronnen vanaf 15^e eeuw. Van der Vlist noemt er twee: een anonieme bron uit 1440, die vertelt dat Friezen en reuzinnen in de 5^e eeuw de Burcht hebben gebouwd in een “Woud zonder Genade”; en een boek van Jan Jansz Orler uit 1614, waarin wordt vermeld dat de Burcht gesticht zou zijn in 449 door Hengest, een hertog van de Angelen en Saksen die samen met zijn broer Horsa voorkomt in veel andere bronnen. Na hun strijd in Engeland tegen Vortigern, de koning van Brittannië, waarin Horsa helaas omkwam, zou Hengist naar de streek van Leiden zijn teruggekeerd om de Burcht te bouwen. Alhoewel van der Vlist weinig historische waarde hecht aan deze – folkloristisch gekleurde – bronnen, wijst hij er niettemin op dat de archeologische vondsten aan weerszijden van de Noordzee uit die tijd “een opmerkelijke gelijkenis” laten zien, en dat het ook op plaatsnaamkundige gronden waarschijnlijk is dat een deel van de emigrerende Saksen zich in de kuststreken van Nederland heeft gevestigd.

Terpen, wierden, vliedbergen en mottekastelen

Net als in de ons omringende landen, zijn in Nederland kunstmatig aangelegde heuvels in het landschap een veel voorkomend verschijnsel. Friesland kent natuurlijk haar terpen en wierden, en Zeeland haar vliedbergen. De Burcht wordt wat dit betreft door historici bij het type mottekasteel ingedeeld: een kasteelachtig bouwwerk dat is neergezet op een heuvel die meestal kunstmatig door mensen is aangelegd. Vanuit Normandië zouden dergelijke mottekastelen over andere landen zijn verspreid. Van der Vlist typeert de Burcht ook als een mottekasteel en voegt eraan toe dat ze allemaal gedateerd kunnen worden tussen de 11^e tot de 13^e eeuw (p.17). Maar dan blijft de vraag natuurlijk liggen wat we verder moeten met de burchtheuvel die, zoals we hebben gezien, al een paar eeuwen eerder is aangetroffen.

Redenen om een kunstmatige heuvel te bouwen

In Nederland wordt er vrij algemeen van uitgegaan dat alle typen kunstmatige heuvels altijd een nuttige functie moet hebben gehad. Bij de Burcht wordt dan gedacht aan een plek van waaruit de machthebbers de omgeving konden controleren, een plek waar de bevolking veilig was tijdens een overstroming of een plek voor de tolheffing op de Oude Rijn. Nader onderzoek maakt duidelijk dat mensen door de eeuwen heen ook kunstmatige heuvels om hele andere redenen hebben gebouwd. Denk in dit verband bijvoorbeeld aan de beroemde ronde heuvel Silbury Hill in Engeland,die als open lucht tempel onderdeel heeft uitgemaakt van een ritueel landschap. Recent wetenschappelijk onderzoek (ook uit Engeland, door Jim Leary van de Universiteit van Reading) heeft duidelijk gemaakt dat mottekastelen soms op oudere prehistorische heuvels zijn gebouwd. Zou dit in Leiden ook het geval geweest kunnen zijn?

Uitzicht vanuit een centrale, verhoogde plek

Deze plek bood een fantastisch uitzicht over de nederzetting en het omringende Rijnlandse laagland, maar – zoals gezegd – hoeft dit in beginsel geen controle doeleinden hebben gediend. Het is denkbaar dat de inheemse bewonders vanuit deze verhoogde plek op specieke momenten in het jaar hun verbondheid met het omringende landschap opnieuw konden beleven.

We kunnen niet om het feit heen dat de burchtheuvel op een zeer markante plek ligt – op een centrale, betekenisvolle plek waar doelbewust de huizen zodanig om heen zijn gebouwd, dat de heuvel ongeveer in het midden van de oude stad is blijven liggen. Alhoewel zowel de heuvel als het bouwwerk erop cultureel of architectonisch gezien misschien niet zo heel veel voorstellen, heeft men er altijd zorg voor gedragen dat deze plek bewaard bleef. Kortom, men heeft waarschijnlijk altijd wel aangevoeld dat we hier te maken hebben met een plek die een bijzondere uitstraling heeft.

De Burcht in het hart van de stad

Het is duidelijk dat Burcht tot op de dag van vandaag een centrale, symbolische plek is gebleven in Leiden. Als je een oude kaart van Leiden bekijkt, dan lijkt de roodgekleurde vorm van de stad op een hart: aan beide zijden verbonden met de aderen van de Oude Rijn die de stad helemaal doorbloedt via haar grachtenstelsel. En de Burcht bevindt zich ongeveer in het centrum van dit hart. Zoals hierboven al is vermeld, was de burchtheuvel er al voordat de stad geleidelijk aan gestalte kreeg, en is deze daarna altijd het werkelijke centrum van Leiden gebleven. Waar andere steden centrale pleinen hebben, zo heeft Leiden de Burcht. Hou dit in gedachten als je een bezoek brengt aan de Burcht. Vanuit die plek heb je nog steeds een prachtig uitzicht over de Leidse binnenstad en verder – net zoals de vroegste bewoners zich vanuit deze plek verbonden voelden met het omringende landschap.

PlattegrondA

Kaart van Leiden, Frederik de Wit (1630-1706)

Een bezoek brengen aan de Burcht

De Burcht ligt een beetje verscholen in het centrum van Leiden, maar is gemakkelijk vanuit twee kanten te bereiken. Via de Nieuwe Rijn ga je de Burgsteeg in, en dan voor de Bibliotheek van BplusC sla je linksaf onder de poort door. Je loopt recht op de Burcht af. Of je gaat ernaar toe via de Oude Rijn: dan moet je bij het oude gebouw van Brill uitgevers afslaan naar het van der Sterrepad en dan zie je de Burcht rechts opdoemen. De toegang is vrij, maar ’s avonds om 22.00 uur gaat het hek dicht.

Wim Bonis

Lees over de Burcht in uitgebreider artikel van Wim Bonis

Bronnen: