De Hillegondakerk in Rotterdam

Het informatiebord aan de muur van de kerk

Naam: Hillegondakerk

Soort: Kerk

Adres: Kerkdreef 2, 3054 GS Rotterdam

Op een natuurlijke verhoging in Rotterdam-Hillegersberg staat de Hillegondakerk bij een kasteelruïne. Dat deze heuvel al uit de IJstijd stamt wordt door de wetenschap onderschreven. Toch blijft het verhaal van het ontstaan ervan tot op de dag van vandaag verbonden met de sage van een reuzin genaamd Hillegonda. En het is deze Hillegonda die haar naam gaf aan de wijk Hillegersberg en de kerk…

Een rivierduin uit de IJstijd

Het kerkje van Hillegersberg is gebouwd op een rivierduin uit de late ijstijd. Zo’n natuurlijk ontstane heuvel heet ook wel een donk. Mensenhanden zijn er niet aan te pas gekomen. De hoogte diende als vluchtheuvel in tijden dat eb en vloed vrij spel hadden.

De bewoners van Hillegersberg hebben er een sage omheen geweven. De berg is ontstaan omdat de reuzenmaagd Hillegonda hier het zand uit haar schort verloren heeft. Haar verhaal is eeuwenlang mondeling overgedragen.

Het informatiebord bij de ingang van de Hillegondakerk noemt zowel het zandduin uit de IJstijd als de sage van Hillegonda.

Dit verhaal wordt tot op vandaag levend gehouden. Overal in de buurt vind ik haar naam afgebeeld: op het wapen van het raadhuis, het informatiebord van de kerk, in de vorm van een beeld met de tekst ‘Op Hillegonda’s zand kwam Hillergersberg tot stand’ en op een lantaarnpaal in het aangrenzende kerkhof. In een van de ruimtes van de kerk is ze afgebeeld op een eigentijds schilderij.

Wapen Hillegersberg (uitsnede van het informatiebord)

De sage van Hillegonda

Hillegonda was een reuzin en woonde met haar familie aan de kust van de Noordzee. Op een kwade dag werd ze door haar vader verjaagd. Op haar vlucht nam ze een schort vol zand mee uit de duinen. Op de plek waar nu Hillegersberg ligt, verloor ze het zand.

Een variatie op dit volksverhaal vertelt hoe Hillegonda van haar vader de opdracht kreeg om zand van de Veluwe naar de Hollanden te brengen. Met dat zand zouden de golven van de zee bedwongen moeten worden. Het enige dat in die tijd tot vervoermiddel voor het zand kon dienen was het schort dat ze droeg. Op een van haar tochten gebeurde er iets verschrikkelijks. Haar schort scheurde en het zand vormde een berg tussen twee poelen. De reuzenmaagd was zo geschrokken dat ze op de vlucht sloeg en niemand heeft haar ooit terug gezien. De heuvel werd rond 1200 gekozen als plaats voor een ‘Heilig Bouwsel’. De oude Hillegondakerk herinnert aan de reuzin en aan de voet van de heuvel ontstond het dorpje Hillegersberg.

In een andere bron lees ik dat Hillegonda op weg naar huis struikelde over het lijk van haar minnaar. Het zand viel uit haar schort en zo ontstond de heuvel die sinds prehistorische tijden bewoond is. De reuzin besloot op deze plek te blijven en bouwde een slot voor zichzelf op de berg. Haar verblijf werd nog lang het ‘Reuzenhuis’ genoemd. De naam van de kerk en van het dorp herinnert voor altijd aan haar bestaan.

Lantaarnpaal op het kerkhof met aan de voet de afbeelding van Hillegonda

Vroege bewoners

Vondsten gedaan bij de flank van de berg wijzen op een vroege bewoning rond het jaar 2000 voor Christus. Twee millennia later werd de hoogte bewoond door de Romeinen en voorzien van een wachttoren. Verder in de tijd mogen de graven van Holland de berg tot hun bezit rekenen. Graaf Dirk ll moet er samen met zijn gemalin Hildegard de scepter gewaaid hebben rond het jaar 1028. Het gebied waar ze wonen hoort dan bij de nederzetting Rotta, de voorganger van het huidige Rotterdam. In die tijd behoorde Rotta kerkelijk gezien tot het Bisdom Utrecht.

Van ‘kerk van Rotta’ naar ‘Hillegondakerk’

In twee schenkingsoorkonden uit de jaren 1028 en 1050 wordt gesproken over ‘de kerk van Rotta’. Dit houten kerkje – gebouwd tussen 993 en 1025 – wordt in het jaar 1250 vervangen door een stenen exemplaar. In 1426 werd het verwoest tijdens de Hoekse en Kabeljauwse Twisten.

De huidige Hillegondakerk dateert van omstreeks 1500 en is het oudste kerkgebouw van Rotterdam. Het is een driebeukige, laat-gotische pseudo-basiliek. Het oudere stenen kerkje paste tussen de huidige pilaren. De grote kloostermoppen ervan zijn verwerkt in de toren van de kerk en de ruïne van het kasteel.

Hoe de Hillegondakerk aan haar naam kwam

De sage is er duidelijk over. De reuzin Hillegonda heeft haar naam verbonden aan de heuvel en de kerk. Zo is het eeuwenlang verteld.
De kerk noemt echter nog twee andere kandidaten. De eerste is Hildegard van Bingen. Zij leefde van 1098 tot 1179 en was abdis van een Duits Klooster in Bingen. Als geleerde en zieneres stond ze in hoog aanzien. Wat is er logischer om haar naam te koppelen aan Hillegersberg? Toch is zij – bij nader inzien – niet de naamgeefster van de kerk.

Uit onderzoek is gebleken dat Hildegard van Bingen er wel een relatie mee heeft. Ze wordt genoemd als de patrona secunda. De tweede patrones van deze kerk.

De andere kandidaat is een kasteelvrouwe met de naam Hillegunde. Zij is de kleindochter van de leenheer Vrancke Stoep. Met toestemming van graaf Floris de Vijfde erft zij het kasteel in 1269. Mogelijk is dit een moment geweest om de freule als naamgeefster aan te wijzen.

Naast de overeenkomst tussen de namen Hillegonda en Hillegunde speelt hun beider woonplaats een rol. Zowel de reuzin als de freule woonden aan de rand van de duinen. Beide verhalen zijn zo met elkaar verweven dat je bijna als vanzelf weer uitkomt bij de sage.

Sculptuur door Tonny Schellekens-Hermans (Bergse Dorpsstraat / Freericksplaats)

Het kasteel

Het kasteel Huis ten Berghe is waarschijnlijk rond het jaar 1250 gebouwd. Het wordt genoemd in een oorkonde van 2 november 1269.

Een geschiedschrijver meldt dat dit kasteel ook als het ‘Reusenhuys’ bekend staat. Het is gelijk met de kerk verwoest tijdens de Hoekse en Kabeljauwse Twisten. Een deel van de woontoren is bewaard gebleven, evenals sporen van twee tongewelven in de westmuur en een deel van de spiltrap. De ruïne ligt naast de kerk in een hoek van het kerkhof. Een deel ervan is in gebruik genomen als grafkelder, nadat het verboden werd om in kerken te begraven.

Ruïne van het kasteel

De boom

Op de begraafplaats staat een oude, bruine beuk. De boom torent uit boven de ruïne van het kasteel. Deze beuk staat op de lijst van monumentale bomen. De stamomtrek was in juli 2013 bijna 4 meter (gemeten op 1.30 hoogte was de stamomtrek 3,95 meter). De boom zou aangeplant zijn tussen 1901 en 1905 en is dus een dikke eeuw oud.

De grote bruine beuk torent boven de ruïne uit

Krachtplaats

Onze voorouders bouwden hun heiligdommen bij voorkeur op voor-christelijke krachtplaatsen. Het eerste kerkje dat op de plek van de huidige Hillegondakerk heeft gestaan zal tussen het jaar 993 en 1025 zijn gebouwd.

De Hillegondakerk wordt ook genoemd als krachtplaats. Er zijn losse verslagen van mensen die dit beschreven hebben. Vanaf de toren naar het koor in het oosten ervoer ik een verbindende energie. Samen met de beuk is dit een prachtige plek om te bezoeken.

Joke Visker

http://sterrenkruid.nl

https://jokessterrenkruid.blogspot.com/

Adres en coördinaten

Kerkdreef 2, 3054 GS Rotterdam

51° 57′ 23″ NB, 4° 29′ 36″ OL

Bronnen

Adelmund, Martijn J, Mysteries in Nederland, Utrecht, ebook editie 2009

Goisen, Coys, De oude Wijsheid, Soesterberg, 2008
Meer, Annine E.G. van der, Dr., De Zwarte Madonna van Oer- tot Eindtijd, Den Haag, 2015
Meer, Annine E.G. van der, Dr., De Drie Dames uit Duitsland, Den Haag, 2015
Vleer, Wigholt, Leylijnen en Leycentra in de Lage Landen, Deventer, 1992